Непонятный язык Курбского: новые подходы к интерпретации «аномалий» в исторических текстах

Авторы

  • Элиас Монсеф Бунатиру Институт славянских языков и литератур, Бернский университет, Швейцария, 3012, Берн, Ленггассштрассе, 49 https://orcid.org/0000-0003-3038-9427

DOI:

https://doi.org/10.21638/spbu09.2021.103

Аннотация

В 2018 г. автором данной работы была опубликована на немецком языке двухтомная монография под названием «Eine Syntax des „Novyj Margarit“ des A. M. Kurbskij. Philologisch-dependenzgrammatische Analysen zu einem kirchenslavischen Übersetzungskorpus» («Синтаксис “Нового Маргарита” А. М. Курбского. Филологическое и лингвистическое исследование корпуса церковнославянских переводов в свете грамматики зависимостей»). Настоящая статья представляет вниманию исследователей некоторые результаты этой работы на русском языке и вместе с тем расширить и дополнить анализ, начатый в монографии. В предлагаемой статье автор концентрируется на примечательном употреблении отглагольных образований с суффиксами *- m - и *- n - со значением пассивного долженствования типа до просвещаемы(х)/ ad illuminandos ‘тем, которые должны быть просвещены’. В статье показывается, что данный феномен, наблюдаемый в церковнославянских текстах князя А. М. Курбского (1528–1583), не представляет языковую ошибку, как считалось до сих пор. Наоборот, на узус употребления примечательных форм указывает следующее: оба образования повторяются в пассивном долженствовательном значении в одном и том же тексте, к тому же примеры обсуждаемого феномена встречаются в разных произведениях, причем у разных авторов. Таким образом, подобное их использование в произведениях Курбского следует считать корректным. Кроме того, более систематический анализ позволяет показать, что немало других лингвистических «аномалий» в произведениях Курбского на самом деле не представляют собой аномалии или по крайней мере не являются лингвистическими ошибками Курбского.

Ключевые слова:

Курбский, отглагольные образования, церковнославянский язык, кажущиеся ошибки, языковой узус

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.
 

Библиографические ссылки

Литература

Буланин 1995 — Буланин Д. М. Древняя Русь. В кн.: История русской переводной художественной литературы. Древняя Русь. XVIII век. Левин Ю. В. (ред.). Т. 1. Сер.: Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturgeschichte. Neue Folge. Reihe A: Slavistische Forschungen. Т. 13 (73). Кельн, Веймар, Вена: Böhlau; СПб.: Буланин, 1995. С. 17–73.

Буланин 2020 — Буланин Д. М. «Новый Маргарит» А. М. Курбского в истории русской переводной письменности. [Рецензия на книгу Bounatirou 2018a]. Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2020, 79 (1): 175–182.

Живов 1988 — Живов В. М. Роль русского церковнославянского в истории славянских литературных языков. В кн.: Актуальные проблемы славянского языкознания. Горшкова К. В., Хабургаев Г. А. (ред.). М.: Изд-во Моск. ун-та, 1988. С. 49–98.

Живов 2017 — Живов В. М. История языка русской письменности. Т. 1–2. М.: Русский фонд содействия образованию и науке, 2017. 1285 с.

Зяблицына 2018 — Зяблицына Н. А. Переводческие ошибки в трактатах «Учителя Самуила обличение» и «Доказательство пришествия Христа». В кн.: Latinitas in the Slavonic World. Nine Case Studies. Tomelleri V. S., Verner I. V. (eds). Ser.: Specimina philologiae Slavicae. Vol. 192. Berlin: Lang, 2018. P. 83–111.

Кайперт 2017 — Кайперт Г. Церковнославянский язык: круг понятий. Пер. с нем. М. А. Бобрик. Словѣне. 2017, (1): 8–75.

Крысько 2004 — Крысько В. Б. Комментарий к «Лекциям». В кн.: Соболевский А. И. Труды по истории русского языка. Предисл. и коммент. В. Б. Крысько. М.: Языки славянской культуры, 2004. С. 17–65.

Перетц 1900 — Перетц В. Н. Императорское общества любителей древней письменности. Труды и издания за 1898–1899 год. Журнал минитерства народного просвещения. 1900, 328 (4): 39–75.

Соболевский 1911 — Соболевский А. И. Эней Сильвий и Курбский. В сб.: Serta Borysthenica. Сборник в честь заслуженного профессора Императорского Университета св. Владимира Юлиана Андреевича Кулаковского. Киев: Тип. Мейнандера, 1911. С. 1–17.

Томеллери 2006 — Tomelleri V. S. Из истории новгородской переводной литературы: любопытный пример контаминации. In: Iter philologicum. Festschrift für Helmut Keipert zum 65. Geburtstag. Bunčić D., Trunte N. (Hrsgg.). Ser.: Die Welt der Slaven. Sammelbände. Bd. 28. München, 2006. S. 243–249.

Томеллери 2013 — Томеллери В. С. О некоторых синтаксических особенностях Толковой Псалтири Брунона (1535). Дательный самостоятельный, инфинитивные и причастные конструкции, герундий, герундив. В кн.: Лингвистическое источниковедение 2012–2013. Молдован А. М., Мишина Е. А. (ред.). М.: Древлехранилище, 2013. С. 196–225.

Янин и др. 2004 — Янин В. Л., Зализняк А. А., Гиппиус А. А. Новгородские грамоты на бересте. (Из раскопок 1997–2000 гг.). Т. 11. М.: Русские словари, 2004. 288 с.

Auerbach 1976–2005 — Andrej Michajlovič Kurbskij, Novyj Margarit. Historisch-kritische Ausgabe auf der Grundlage der Wolfenbütteler Handschrift. Auerbach I. (Hrsg.). Bd. 1–4. Ser.: Bausteine zur Geschichte der Literatur bei den Slawen. Editionen (4), Bd. 9. Gießen: Schmitz, 1976–2005.

Besters-Dilger 1992 — Besters-Dilger J. Andrej M. Kurbskij als Übersetzer. Zur kirchenslavischen Übersetzungstechnik im 16. Jahrhundert. Ser.: Monumenta linguae Slavicae dialecti veteris. Fontes et dissertationes. Bd. 31. Freiburg im Breisgau: Weiher, 1992. 196 S.

Besters-Dilger 1995 — Die Dogmatik des Johannes von Damaskus in der Übersetzung des Fürsten Andrej M. Kurbskij (1528–1583). Besters-Dilger J. (Hrsg.). Ser.: Monumenta linguae Slavicae dialecti veteris. Fontes et dissertationes. Bd. 35, 2. Freiburg im Breisgau: Weiher, 1995. 928 S.

Bounatirou 2018a — Bounatirou E. Eine Syntax des „Novyj Margarit“ des A. M. Kurbskij. Philologisch- dependenzgrammatische Analysen zu einem kirchenslavischen Übersetzungskorpus. Bd. 1: Philologische, sprachkulturelle und lautlich-graphematische Grundlagen. Bd. 2: Syntax. Ser.: Slavistische Beiträge. Bd. 509. Wiesbaden: Harrassowitz, 2018. 907 S.

Bounatirou 2018б — Bounatirou E. Zum Konzept ‘Fehler’ am Beispiel der Analyse des „Novyj Margarit“ des A.M. Kurbskij. Die Frage der Bewertung sprachlicher Richtigkeit in historischen slavischen Texten. In: Latinitas in the Slavonic World. Nine Case Studies. Tomelleri V. S., Verner I. V. (eds). Ser.: Specimina philologiae Slavicae. Vol. 192. Berlin: Lang, 2018. P. 237–280.

Bounatirou 2019 — Bounatirou E. M. Writing a syntax of A. M. Kurbskij’s “Novyj Margarit”. The “anomalous” adjectival locative of the type v domu božiju revisited. Die Welt der Slaven. 2019, 64 (2): 262–279.

Fetková 1999 — Fetková P. 40 homilií na evangelia Řehoře Velikého v charvátském církevněslovanském překladu ve srovnání s překladem českocírkevněslovanským. Slovo. 1999, (47–49): 133–168. (V češtině)

Keipert 1968 — Keipert H. Beiträge zur Textgeschichte und Nominalmorphologie des „Vremennik Ivana Timofeeva“. Bonn: Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, 1968. 288 S.

Keipert 1989 — Keipert H. Die Qual der Wahl. Die griechischen Verbaladjektive auf τέος und ihre Übersetzungsäquivalente im älteren Kirchenslavisch. In: Втори международен конгрес по българистика, София, 23 май — 3 юни 1986 г. Доклади 21. Кирилометодиевистика. Симпозиум. Зарев П. и др. (ред.). София: Българска академия на науките, 1989. С. 451–461.

Konzal 2005 — Konzal V. Latinské gerundium a gerundivum v staroslověnském překladu (Responze latinské syntaxe v českocírkevněslovanských památkách II). Slavia. 2005, (74): 167–190. (Чешск.)

Lausberg 1990 — Lausberg H. Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft. 3. Auflage. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 1990. 983 S.

Liewehr 1928 — Liewehr F. Kurbskijs „Novyj Margarit“. Prag: Taussig und Taussig, 1928. 121 S.

Moser 1998 — Moser M. Die polnische, ukrainische und weißrussische Interferenzschicht im russischen Satzbau des 16. und 17. Jahrhunderts. Ser.: Schriften über Sprachen und Texte. Bd. 3. Frankfurt am Main u. a.: Lang, 1998. 398 S.

Tomelleri 2004 — Tomelleri V. S. Il Salterio commentato di Bruno di Würzburg in area slavo-orientale. Fra traduzione e tradizione (con un’appendice di testi). Collana: Slavistische Beiträge. Vol. 430. München: Sagner, 2004. 343 p.

Tomelleri 2010 — Tomelleri V. S. Dativus absolutus und prädikative Partizipien: Zur Verwendung kirchenslavischer Konstruktionen in der Tolkovaja Psaltyr’ Brunona (1535). In: Sprache und Leben der frühmittelalterlichen Slaven. Festschrift für Radoslav Katičić zum 80. Geburtstag. Stadnik-Holzer E., Holzer G. (Hrsgg.). Ser.: Schriften über Sprachen und Texte. Bd. 10. Frankfurt am Main u. a.: Lang, 2010. S. 145–160.

Tomelleri 2013 — Tomelleri V. S. Il paradosso dei Paradoxa Stoicorum di Cicerone nella presunta traduzione del principe Kurbskij. In: Contributi italiani al XV Congresso Internazionale degli Slavisti (Minsk, 20– 27 agosto 2013). Garzaniti M. Et al. (a cura di). Collana: Biblioteca di Studi slavistici. Vol. 19. Firenze: Firenze University Press, 2013. P. 157–195.

References

Буланин 1995 — Bulanin D.M. Old Rus’. In: Istoriia russkoi perevodnoi khudozhestvennoi literatury. Drevniaia Rus’. XVIII vek. Levin Iu. V. (ed.). Vol. 1. Ser.: Bausteine zur slavischen Philologie und Kultur geschichte. Neue Folge. Reihe A: Slavistische Forschungen. Vol. 13 (73). Köln; Weimar; Wien: Böhlau; St. Petersburg: Bulanin Publ., 1995. S. 17–73. (In Russian)

Буланин 2020 — Bulanin D.M. A.M.Kurbskii’s “Novyi Margarit” in the history of Russian translated literature. [Review of Bounatirou 2018a]. Drevniaia Rus’. Voprosy medievistiki. 2020, 79 (1): 175–182. (In Russian)

Живов 1988 — Zhivov V.М. The role of Russian Church Slavonic in the history of the Slavic literary languages. In: Aktual’nye problemy slavianskogo iazykoznaniia. Gorshkova K.V., Khaburgaev G.A. (eds). Moscow: Izdatel’stvo Moskovskogo universiteta Publ., 1988. P. 49–98. (In Russian)

Живов 2017 — Zhivov V.М. The history of the language of Russian literature. Vol. 1–2. Мoscow: Russkii fond sodeistviia obrazovaniiu i nauke Publ., 2017. 1285 p. (In Russian)

Зяблицына 2018 — Ziablitsyna N.A. Translation errors in the treatises “Uchitelia Samuila oblichenie” and “Dokazatel’stvo prishestviia Khrista”. In: Latinitas in the Slavonic World. Nine Case Studies. Tomelleri V. S., Verner I.V. (eds). Ser.: Specimina philologiae Slavicae. Vol. 192. Berlin: Lang, 2018. P. 83–111. (In Russian)

Кайперт 2017 — Keipert H. Conceptions of Church Slavonic. Transl. from German by M.А.Bobrik. Slovene. 2017, (1): 8–75. (In Russian)

Крысько 2004 — Krys’ko V.B. Commentary to the “Lectures”. In: Sobolevskii A.I. Trudy po istorii russkogo iazyka. V.B.Krys’ko (foreword and commentary). Moscow: Iazyki slavianskoi kul’tury Publ., 2004. P. 17–65. (In Russian)

Перетц 1900 — Peretts V.N. The Imperial Society of Lovers of Ancient Literature. Studies and editions from 1898 and 1899. Zhurnal miniterstva narodnogo prosveshcheniia. 1900, 328 (4): 39–75. (In Russian)

Соболевский 1911 — Sobolevskii A.I. Aeneas Silvius and Kurbskij. In: Serta Borysthenica. Sbornik v chest’ zasluzhennogo professora Imperatorskogo Universiteta sv. Vladimira Iuliana Andreevicha Kulakovskogo. Kiev: Tip. Meinandera Publ., 1911. P. 1–17. (In Russian)

Томеллери 2006 — Tomelleri V. S. From the history of Novgorod translated Literature: a curious axample of contamination. In: Iter philologicum. Festschrift für Helmut Keipert zum 65. Geburtstag. Bunčić D., Trunte N. (Hrsgg.). Ser.: Die Welt der Slaven. Sammelbände. Bd. 28. München, 2006. S. 243–249. (In Russian)

Томеллери 2013 — Tomelleri V. S. On certain syntactic features of the “Tolkovaia Psaltir’ Brunona” (1535). Dativus absolutus, infinitive and participle constructions, gerund, gerundive. In: Lingvisticheskoe istochnikovedenie 2012–2013. Moldovan A.M., Mishina E.A. (eds). Мoscow: Drevlekhranilishche Publ., 2013. P. 196–225. (In Russian)

Янин и др. 2004 — Ianin V.L., Zalizniak A.A., Gippius A.A. Novgorod birchbark texts. (From the 1997–2000 excavations). Vol. 11. Moscow: Russkie slovari Publ., 2004. 288 p. (In Russian)

Auerbach 1976–2005 — Andrej Michajlovič Kurbskij, Novyj Margarit. Historisch-kritische Ausgabe auf der Grundlage der Wolfenbütteler Handschrift. Auerbach I. (Hrsg.). Bd. 1–4. Ser.: Bausteine zur Geschichte der Literatur bei den Slawen. Editionen (4), Bd. 9. Gießen: Schmitz, 1976–2005.

Besters-Dilger 1992 — Besters-Dilger J. Andrej M.Kurbskij als Übersetzer. Zur kirchenslavischen Übersetzungstechnik im 16. Jahrhundert. Ser.: Monumenta linguae Slavicae dialecti veteris. Fontes et dissertationes. Bd. 31. Freiburg im Breisgau: Weiher, 1992. 196 S.

Besters-Dilger 1995 — Die Dogmatik des Johannes von Damaskus in der Übersetzung des Fürsten Andrej M.Kurbskij (1528–1583). Besters-Dilger J. (Hrsg.). Ser.: Monumenta linguae Slavicae dialecti veteris. Fontes et dissertationes. Bd. 35, 2. Freiburg im Breisgau: Weiher, 1995. 928 S.

Bounatirou 2018a — Bounatirou E. Eine Syntax des „Novyj Margarit“ des A.M.Kurbskij. Philologisch-dependenzgrammatische Analysen zu einem kirchenslavischen Übersetzungskorpus. Bd. 1: Philologische, sprachkulturelle und lautlich-graphematische Grundlagen, Bd. 2: Syntax. Ser.: Slavistische Beiträge 509. Wiesbaden: Harrassowitz, 2018. 907 S.

Bounatirou 2018б — Bounatirou E. Zum Konzept ‘Fehler’ am Beispiel der Analyse des „Novyj Margarit“ des A.M.Kurbskij. Die Frage der Bewertung sprachlicher Richtigkeit in historischen slavischen Texten. In: Latinitas in the Slavonic World. Nine Case Studies. Tomelleri V. S., Verner I.V. (eds). Ser.: Specimina philologiae Slavicae. Vol. 192. Berlin: Lang, 2018. P. 237–280.

Bounatirou 2019 — Bounatirou E.M. Writing a syntax of A.M.Kurbskij’s “Novyj Margarit”. The “anomalous” adjectival locative of the type v domu božiju revisited. Die Welt der Slaven. 2019, 64 (2): 262–279.

Fetková 1999 — Fetková P. 40 homilií na evangelia Řehoře Velikého v charvátském církevněslovanském překladu ve srovnání s překladem českocírkevněslovanským. Slovo. 1999, (47–49): 133–168.

Keipert 1968 — Keipert H. Beiträge zur Textgeschichte und Nominalmorphologie des „Vremennik Ivana Timofeeva“. Bonn: Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, 1968. 288 S.

Keipert 1989 — Keipert H. Die Qual der Wahl. Die griechischen Verbaladjektive auf τέος und ihre Übersetzungsäquivalente im älteren Kirchenslavisch. In: Vtori mezhdunaroden kongres po bŭlgaristika, Sofiia, 23 mai — 3 iuni 1986 g. Dokladi 21. Kirilometodievistika. Simpozium. Zarev P. et al. (eds). Sofiia: Bŭlgarska akademiia na naukite, 1989. P. 451–461.

Konzal 2005 — Konzal V. Latinské gerundium a gerundivum v staroslověnském překladu (Responze latinské syntaxe v českocírkevněslovanských památkách II.). Slavia. 2005, (74): 167–190.

Lausberg 1990 — Lausberg H. Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft. 3. Auflage. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 1990. 983S.

Liewehr 1928 — Liewehr F. Kurbskijs „Novyj Margarit“. Prag: Taussig und Taussig, 1928. 121 p.

Moser 1998 — Moser M. Die polnische, ukrainische und weißrussische Interferenzschicht im russischen Satzbau des 16. und 17. Jahrhunderts. Ser.: Schriften über Sprachen und Texte. Bd. 3. Frankfurt am Main u. a.: Lang, 1998. 398 S.

Tomelleri 2004 — Tomelleri V. S. Il Salterio commentato di Bruno di Würzburg in area slavo-orientale. Fra traduzione e tradizione (con un’appendice di testi). Collana: Slavistische Beiträge. Vol. 430. München: Sagner, 2004. 343 p.

Tomelleri 2010 — Tomelleri V. S. Dativus absolutus und prädikative Partizipien: Zur Verwendung kirchenslavischer Konstruktionen in der Tolkovaja Psaltyr’ Brunona (1535). In: Sprache und Leben der Frühmittelalterlic en Slaven. Festschrift für Radoslav Katičić zum 80. Geburtstag. Stadnik-Holzer E., Holzer G. (Hrsgg.). Ser.: Schriften über Sprachen und Texte. Bd. 10. Frankfurt am Main u. a.: Lang, 2010. S. 145–160.

Tomelleri 2013 — Tomelleri V. S. Il paradosso dei Paradoxa Stoicorum di Cicerone nella presunta traduzione del principe Kurbskij. In: Contributi italiani al XV Congresso Internazionale degli Slavisti (Minsk, 20–27 agosto 2013). Garzaniti M. et al. (a cura di). Collana: Biblioteca di Studi slavistici. Vol. 19. Firenze: Firenze University Press, 2013. P. 157–195.

Загрузки

Опубликован

21.05.2021

Как цитировать

Бунатиру, Э. М. (2021). Непонятный язык Курбского: новые подходы к интерпретации «аномалий» в исторических текстах. Вестник Санкт-Петербургского университета. Язык и литература, 18(1), 37–55. https://doi.org/10.21638/spbu09.2021.103

Выпуск

Раздел

Языкознание